Ông thủ trưởng nông nghiệp bị kiểm điểm thậm tệ, và buộc phải viết đơn về hưu non tối hôm đó. Còn những ông này?

Bác Thanh đỡ lời kỹ sư Hải:

– Chúng tôi cũng không chậm hơn mấy ngày. Đang ngày mùa, ngày màng bộn rộn mà chúng tôi phải tập trung toàn Đảng bộ lại, kiểm điểm việc thực hiện nghị quyết của cấp trên… Thật thà, chúng tôi vẫn báo cáo là đã thay giống 1A bằng giống X. Thật tình giống nông nghiệp 1A chỉ được cái ngắn ngày, nhưng năng suất thấp lắm, lại khó làm và đặc biệt gạo lại không ngon. Hơn nữa, mới qua hai vụ cấy thử, giống đã bị thoái hóa. Chúng tôi có đưa ra xã viên bàn bạc chuyện này. Nhưng xã viên không ai chịu cấy. Chúng tôi đành chịu. Đối với nông dân thì chẳng có trời cao đất dày gì hết, cứ có cái gì cólợi là họ kéo theo, làm theo. Chúng tôi nghĩ, chúng tôi làm đúng. Những tưởng báo cáo để cấp trên tham khảo, chứ có ngờ đâu, đó là công trình khoa học nông nghiệp của cụ Chí.

Ông trưởng ban kiểm tra Đảng cấp trên đến thanh tra việc kiểm điểm của chúng tôi. Ông chỉ cho xem qua biên bản. Không nói lại với chúng tôi một lời, ông phóng xe đi ngay.

Ngày hôm sau, bí thư, chủ tịch cấp trên và một đoàn cán bộ xuống hợp tác xã. Bí thư, chủ tịch ra lệnh tập hợp toàn Đảng bộ cấp dưới lại, công bố:

– Cách chức bí thư Đảng ủy…, lưu Đảng mười tháng. Cách chức chủ tịch…, lưu Đảng mười tháng. Cách chức chủ nhiệm hợp tác xã… lưu Đảng tám tháng. Lý do: cả ba đều không chấp hành nghị quyết của làng. Nông nghiệp 1A đã được quán triệt, tại sao dám để X. phá lưới?

Hồi đó, tôi uất quá định đi kiện. Nhưng rồi chỉ vài ngày sau đó, chủ tịch, bí thư vừa ký quyết định cách chức tôi, cũng bị bí thư, chủ tịch cấp trên hơn ra lệnh cách chức tiếp, với lý do cũng tương tự như tôi, thì còn kiện cái nỗi gì!.

Kỹ sư Hải bình luận:

– Không phải chỉ ở địa phương này mới xảy ra chuyện kỷ luật như thế. Ở địa phương khác cũng có, nhưng ít hơn và các lão ấy khôn hơn. Họ cũng như ở đây, đều thay giống nông nghiệp 1A bằng giống X. Nhưng để cho cụ Chí vui lòng, họ cứ báo cáo tất cả là giống 1A. Cụ Chí không biết gì về giống lúa, cứ tưởng thật. Nhưng rồi, chính từ các ông đây mà sự thật được phanh phui. Dự định đóng góp cho lịch sử cách mạng giống nông nghiệp một bài học của các cụ đã thất bại. Và để răn dạy những người “ăn gian, nói dối”, cụ đã chỉ đạo làng ra quyết định cách chức một loạt.

Tôi là người cuối cùng bị buộc phải về hưu non. Được hưởng cái ơn huệ cuối cùng đó là tôi phải kỳ cạch viết tiếp báo cáo trình trung ương làng, dài trên năm mươi trang cho cụ Chí.

Tôi ngỏ ý muốn được xem bản báo cáo khoa học nhưng kỹ sư Hải cho biết, hiện nó đang nằm ở viện bảo tàng. Công trình do anh viết, nhưng lại ký tên cụ Chí, nên anh không có quyền rút lại. Hỏi kỹ thêm về một số chi tiết của báo cáo khoa học “Nông nghiệp 1A phá cửa ải năm tấn”, kỹ sư Hải có ý ngượng. Kỹ sư muốn tôi gạt chuyện này đi, vì nó chỉ là báo cáo khoa học theo ý muốn của cụ Chí.

Bác Thanh bình luận:

– Chuyện “Nông nghiệp 1A phá cửa ải năm tấn” xảy ra cũng lâu rồi, nhưng trong dân luận làng Vũ Đại vẫn chưa quên. Bạn bè, rồi bà con nông dân trong làng đến bây giờ vẫn gọi chúng tôi là lớp cán bộ “X. phá lưới”. Đó là món nợ đời của chúng tôi. Trước thì chúng tôi không dám, nay đổi mới rồi, anh là nhà báo, tôi muốn anh làm thế nào để cho hai người và bó lúa trong bức ảnh này rõ lên, rồi đem đến báo Đồng Bào, nhờ họ đính chính lại giúp chúng tôi. Cái bông lúa trên bức ảnh này, không phải là lúa 1A đâu, nó là lúa X. đấy. Lúa 1A hạt nó tròn, còn đây, hạt nó dài.

Tôi cầm lại từ tay bác Thanh bức ảnh mờ ấy, mà lòng ngổn ngang. Bông lúa X. được chú thích là lúa 1A, qua thời gian cất giữ, giờ đã ẩm mốc. Cái màu đen của ảnh in trên giấy báo cũng đã phai mờ, nhòe nhoẹt, chỉ có khuôn mặt hai người và nụ cười của họ còn thấy phơn phớt. Bức ảnh đã trở thành kỷ vật lịch sử thiêng liêng, dấu ấn của một thời tội lỗi. Tôi phân vân. Tôi không dám chắc báo Đồng Bào đã in nhầm, hay cố tình in nhầm nội dung của bức ảnh, có dám đính chính lại không. Vì tôi biết từ trước đến nay, báo Đồng Bào chưa làm chuyện đó bao giờ. Tôi ngước đôi mắt kém tin tưởng nhìn hai người. Hai người nông dân chừng như hiểu ra điều đó, vội nói:

– Không phải chúng tôi muốn cầu lợi gì ở bức ảnh này đâu. Cái chính là giúp tay thợ ảnh biết mình nhầm, để khỏi chọn ảnh mang đi dự triển lãm ảnh quốc tế mà người ta cười cho thôi.

Ôi chao! Những người nông dân nhà quê ngàn năm chân chất. Có lẽ vì thế mà những hạt thóc, củ khoai thời nào cũng thơm lừng, ngào ngạt chăng? Tôi thưa với hai bác:

– Tôi xin thay mặt cho báo giới, nhận lỗi với hai bác. Hai bác muốn đính chính bức ảnh cũng chỉ nhằm sửa sai cho báo chí, kẻo mấy ông nhà báo cung đình lại đem đi triển lãm quốc tế thì quốc thể còn ra gì.

Người kể chuyện sử làng Vũ Đại hỏi:

– Cái ông “nhà nông cự phách ấy”, giờ ở đâu nhỉ?

– Ở trong đám quan chức làng Vũ Đại, chứ còn ở đâu nữa!

Phần III

Ám ảnh một dòng sông

Dòng người, dòng người, hai mắt đỏ hoe, môi mím chặt, chân bước nhẹ nhàng, lặng lẽ đi vòng quanh quan tài người anh hùng vừa tạ thế. Trong dòng ngườ